Sanskrit Class 9- Chapter 6- लौहतुला- NCERT Exercise Solution (Question-Answer) 2023-24

1. एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) वणिक्पुत्रस्य किं नाम आसीत्?

उत्तरम्- जीर्णधनः।

(ख) तुला कैः भक्षिता आसीत्?

उत्तरम्- मूषकैः।

(ग) तुला कीदृशी आसीत्?

उत्तरम्- लौहघटितां।

(घ) पुत्र: केन हृतः इति जीर्णधनः वदति?

उत्तरम्- श्येनेन।

(ङ) विवदमानौ तौ द्वावपि कुत्र गतौ?

उत्तरम्- राजकुलं।

2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) देशान्तरं गन्तुमिच्छन् वणिक्पुत्रः किं व्यचिन्तयत्?

उत्तरम्- देशान्तरं गन्तुमिच्छन् वणिक्पुत्रः व्यचिन्तयत् – यत्र देशेऽथवा स्थाने भोगा भुक्ताः स्ववीर्यतः।
तस्मिन् विभवहीनो यो वसेत् स पुरुषाधम:।

(ख) स्वतुलां याचमानं जीर्णधनं श्रेष्ठी किं अकथयत्?

उत्तरम्- स्वतुलां याचमानं जीर्णधनं श्रेष्ठी अकथयत् – “त्वदीया तुला मूषकै: भक्षिता ” इति।

(ग) जीर्णधनः गिरिगुहाद्वारं कया आच्छाद्य गृहमागतः?

उत्तरम्- जीर्णधनः गिरिगुहाद्वारं बृहत् शिलया आच्छाद्यं सत्त्वरं गृहमागत:।

(घ) स्नानानतरं पुत्रविषये पृष्टः वणिक्पुत्रः श्रेष्ठिनं किम् अवदत्?

उत्तरम्- स्नानानतरं पुत्रविषये पृष्टः वणिक्पुत्रः श्रेष्ठिनं अवदत् – “तव पुत्र: नदीतटात् श्येनेन हृतः” इति।

(ङ) धर्माधिकारिणः जीर्णधनश्रेष्ठिनौ कथं तोषितवन्तः?

उत्तरम्- धर्माधिकारिणः जीर्णधनश्रेष्ठिनौ परस्परं सम्बोध्य तुला – शिशुप्रदानेन तोषितवन्तः।

3. स्थलपदान्यधिकत्य प्रश्ननिर्माणं करुत-

(क) जीर्णधनः विभवक्षयात् देशान्तरं गन्तुमिच्छन् व्यचिन्तयत्।

उत्तरम्- क: विभवक्षयात् देशान्तरं गन्तुमिच्छन् व्यचिन्तयत्?

(ख) श्रेष्ठिनः शिशुः स्नानोपकरणमादाय अभ्यागतेन सह प्रस्थितः।

उत्तरम्- श्रेष्ठिनः शिशुः स्नानोपकरणमादाय केन सह प्रस्थितः?

(ग) वणिक् गिरिगुहां बृहच्छिलया आच्छादितवान्।

उत्तरम्- वणिक् गिरिगुहां कया आच्छादितवान्?

(घ) सभ्यैः तौ परस्परं संबोध्य तुला-शिशु-प्रदानेन सन्तोषितौ।

उत्तरम्- सभ्यैः तौ परस्परं संबोध्य केन सन्तोषितौ?

4. अधोलिखितानां श्लोकानाम् अपूर्णोऽन्वयः प्रदत्तः पाठमाधृत्य तम् पूरयत –

(क) यत्र देशे अथवा स्थाने स्ववीर्यतः भोगाः भुक्ता ……………………………………………..।

उत्तरम्- यत्र देशे अथवा स्थाने स्ववीर्यतः भोगाः भुक्ता तस्मिन् विभवहीनः यः वसेत् स पुरुषाधमः।

(ख) राजन्! यत्र लौहसहस्रस्य तुलां मूषकाः खादन्ति ……………………………………………..।

उत्तरम्- राजन्! यत्र लौहसहस्रस्य तुलां मूषकाः खादन्ति तत्र श्येनः बालकं हरेत् अत्र संशयः न।

5. तत्पदं रेखाङ्कितं कुरुत यत्र –

(क) ल्यप् प्रत्ययः नास्ति
विहस्य, लौहसहस्रस्य, संबोध्य, आदाय

उत्तरम्- लौहसहस्रस्य।

(ख) यत्र द्वितीया विभक्तिः नास्ति –
श्रेष्ठिनम्, स्नानोपकरणम्, सत्वरम्, कार्यकारणम्

उत्तरम्- सत्वरम्।

(ग) यत्र षष्ठी विभक्तिः नास्ति
पश्यतः, स्ववीर्यतः, श्रेष्ठिनः सभ्यानाम्

उत्तरम्- स्ववीर्यतः।

6. सन्धिना सन्धिविच्छेदेन वा रिक्तस्थानानि पूरयत –

(क) श्रेष्ठ्याह = ………. + आह
(ख) ……… = द्वौ + अपि
(ग) पुरुषोपार्जिता = पुरुष + ………..
(घ) ………… = यथा + इच्छया
(ङ) स्नानोपकरणम् = ……………. + उपकरणम्
(च) ………… = स्नान + अर्थम्

उत्तरम्-

(क) श्रेष्ठ्याह = श्रेष्ठी + आह
(ख) द्वावपि = द्वौ + अपि
(ग) पुरुषोपार्जिता = पुरुष + उपार्जिता
(घ) यथेच्छया = यथा + इच्छया
(ङ) स्नानोपकरणम् = स्नान + उपकरणम्
(च) स्नानार्थम् = स्नान + अर्थम्

7. समस्तपदं विग्रहं वा लिखत –

उत्तरम्-

7. (अ) यथापेक्षम् अधोलिखितानां शब्दानां सहायतया ‘लौहतुला’ इति कथायाः सारांशं संस्कृतभाषया लिखत –

उत्तरम्- एक: जीर्णधनो नाम वणिक्पुत्र: आसीत्। तस्य च गृहे लौहघटिता पूर्वपुरुषोपार्जिता लौहतुला आसीत्। तां च कस्यचित् श्रेष्ठिनो गृहे निक्षेपभूतां कृत्वा देशान्तरं गत:। प्रत्यागत: स: श्रेष्ठिनम् लौहतुलाम् आचयत्। श्रेष्ठी उवाच – त्वदीया तुला मूषकै: भक्षिता ” इति। ततः सः वर्णिक् धनिकस्य पुत्रं स्नानार्थं नदीं प्रति नयति। तं तत्र नीत्वा च सः एकस्यां गुहायां निलीयते। प्रत्यावर्तिते सति पुत्रम् अदृष्ट्वा धनिक: पृच्छति मम शिशुः कुत्रास्ति ? सः वदति यत् तव पुत्रः श्येनेन अपहृत:। तदा उभौ विवदन्तौ न्यायालयं प्रति गतौ। ततः, न्यायाधिकारिणः विहस्य, तौ द्वावपि सम्बोध्य तुला – शिशुप्रदानेन तोषितवन्तः।

7.(अ) उत्तर – एक: जीर्णधनो नाम वणिक्पुत्र: आसीत्। तस्य च गृहे लौहघटिता पूर्वपुरुषोपार्जिता लौहतुला आसीत्। तां च कस्यचित् श्रेष्ठिनो गृहे निक्षेपभूतां कृत्वा देशान्तरं गत:। प्रत्यागत: स: श्रेष्ठिनम् लौहतुलाम् आचयत्। श्रेष्ठी उवाच – त्वदीया तुला मूषकै: भक्षिता ” इति। ततः सः वर्णिक् धनिकस्य पुत्रं स्नानार्थं नदीं प्रति नयति। तं तत्र नीत्वा च सः एकस्यां गुहायां निलीयते। प्रत्यावर्तिते सति पुत्रम् अदृष्ट्वा धनिक: पृच्छति मम शिशुः कुत्रास्ति ? सः वदति यत् तव पुत्रः श्येनेन अपहृत:। तदा उभौ विवदन्तौ न्यायालयं प्रति गतौ। ततः, न्यायाधिकारिणः विहस्य, तौ द्वावपि सम्बोध्य तुला – शिशुप्रदानेन तोषितवन्तः।